Witte tanden door houtskooltandpasta, feit of fictie?
Tandpasta met actieve koolstof polijst, ontgift en reinigt. Witte tanden liggen binnen handbereik.’ Is een van de beloftes die je leest bij de mondverzorgingsproducten met actieve koolstof. Het poetsen met houtskoolproducten wint aan populariteit. Patiënten vragen informatie over het gebruik en over de voor- en nadelen. Wat weet u van houtskooltandpasta?
Mondverzorgingsproducten met (actieve) houtskool worden onder andere gepromoot voor het verwijderen van aanslag en het bleken van tanden (afbeelding 1). Door veel aandacht voor deze producten op sociale media en de steun van BN’ers en bloggers zoals Donny Roelvink, Dewibontes en Famkelouise (https://?charcoco.?nl/?), is de verwachting dat de beschikbaarheid en de populariteit van mondverzorgingsproducten op basis van houtskool voorlopig blijft toenemen. Bekende fabrikanten hiervan, zoals Colgate, Prodent, Hema, Etos en Kruidvat, maar ook bedrijven met minder bekende namen, hebben inmiddels houtskooltandpasta’s in hun assortiment opgenomen, die te vinden zijn in de winkel of op de website (afbeelding 2a-b). De prijzen van de zwarte tandpasta’s lopen sterk uiteen: van € 1,75 (Hema) tot wel € 25 per tube (Curaprox). Daarnaast is houtskoolpoeder in potjes verkrijgbaar (afbeelding 3). De prijzen hiervan variëren van € 0,84 (+ bamboe tandenborstel, Ali Express) tot wel € 34,95 voor een potje poeder van 30 g.
Tandpoeders en tandpasta’s kennen een lange geschiedenis. Al rond 3.000-5.000 v.Chr. gebruikten de oude Egyptenaren crèmes met aspoeder van ossenhoeven, mirre, eierschalen en puimsteen om vuil van de tanden te verwijderen. De Perzen mengden voor dat doel verbrande schelpen met gips, kruiden en honing, terwijl de Grieken en de Romeinen schuurmiddel in de vorm van fijngestampte botdeeltjes en oesterschelpen aan het poeder toevoegden. Hoogstwaarschijnlijk werd pas op het moment van gebruik aan alle poeders water toegevoegd. De smaakstof was voornamelijk poederkool en schors. Het waren destijds de Chinezen die als eersten smaakstoffen zoals zout, ginseng en mint aan de pasta toevoegden, waardoor deze pasta’s niet veel verschillen van de huidige tandpasta. De meest voorkomende problemen met de oude tandpasta’s was de hoge abrasiviteit, de slechte smaak en de hoge kosten. In historisch perspectief gezien is de interesse voor houtskoolproducten ontstaan door het vermogen van grofge-malen houtskool om aanslag en verkleuringen van het tandoppervlak te verwijderen en schadelijke stoffen te adsorberen.
Actieve kool
De houtskool in houtskooltandpasta’s die tegenwoordig op de markt worden gebracht, is doorgaans een fijn poeder van geactiveerde houtskool. Actieve (houts)kool (activated charcoal of activated carbon) wordt gemaakt van o.a. notendoppen, kokosnootschillen, bamboe, hout en steenkool (afbeelding 4). Deze materialen worden verhit tot extreem hoge temperaturen (tot wel 900 °C) en vervolgens bewerkt met stoom of hete lucht, waardoor een gitzwart poeder met een zeer groot intern oppervlak ontstaat. Deze actieve koolpoeder is in staat tot adsorptie: het proces waarbij een oplosbare stof uit water wordt gehaald door middel van een vaste stof. Denk hierbij aan de zuivering van drinkwater, maar ook aan de werking van Norit bij diarree.
Adsorptie en absorptie zijn twee verschillende processen. De termen worden in de productinformatie van houtskooltandpasta en -poeder vaak door elkaar gebruikt. Bij adsorptie hechten de moleculen zich aan de buitenkant van het adsorptiemateriaal. Bij absorptie dringen de moleculen het materiaal binnen: keukenpapier absorbeert water. De werking van actieve koolstof is dusdanig sterk dat het tevens gebruikt wordt voor de binding van fluoride. In landen waar het drinkwater een verhoogd fluoridegehalte kent, vindt waterzuivering plaats met actieve koolstof. Houtskoolbevattende preparaten kennen verschillende medische toepassingen, bijvoorbeeld als antidotum bij een acute vergiftiging of een overdosis aan drugs, bij huidinfecties of als wondverband voor het neutra liseren van wondgeur. Tegelijkertijd moet men zich realiseren dat actieve kool zich behalve aan gifstoffen ook aan andere stoffen bindt. Een waarschuwing is op z’n plaats voor het gebruik van actieve kool in combinatie met medicijninname. Actieve kool kan een interactie aangaan met orale geneesmiddelen, wat kan lijden tot een verminderde opname van de medicatie in het lichaam, zoals bij anticonceptiva, hartglycosiden en furosemide. Dit heeft een verminderde werking van het medicijn als gevolg. Daarnaast blijkt dat actieve kool zich ook bindt aan vitamines en enzymen. Momenteel zijn wereldwijd zwarte voedingsmiddelen zoals zwarte detoxsapjes, pizzabodems, hamburgerbroodjes en ijsjes een hype (afbeelding 5).
Is het verstandig levensmiddelen met houtskool als voedselingrediënt of als kleurstof te consumeren? De toevoeging van actieve kool aan voedsel is net zoiets als het toevoegen van medicijnen aan voeding waarbij de hoeveelheid toegevoegde koolstof voor de consument onbekend is: onverstandig en zelfs schadelijk bij hoge concentraties. Voor een positief effect van actieve koolstof op de gezondheid ontbreekt wetenschappelijk bewijs.
Sommige productinformatie claimt dat actieve koolstof zich aan alle oppervlakteverontreinigingen bindt. Toevoeging van koolstof, maar ook betonietklei, zou plak, bacteriën, voedingsresten en verkleurd materiaal in de poriën van de actieve kool (en de klei) binden, met als resultaat na het poetsen een volledig schoon tandoppervlak. Gezondheidsclaims betreffende de werking van betoniet in huidverzorgingsproducten, medicatie en tandpasta zijn echter tegenstrijdig. Ook bij veel claims van koolstofhoudende tandpasta’s en poeders ontbreekt het aan wetenschappelijk bewijs. Mogelijk kleven er zelfs gezondheidsrisico’s aan het gebruik van carcinogene poly-aromatische koolwaterstoffen in houtskool en aanwezigheid van bentonietklei.
Mondverzorgingsproducten
Koolstofbevattende mondverzorgingsproducten zijn verkrijgbaar als tandpasta, poeder en mondwater. Het productadvies bij houtskoolbevattende tandpasta is doorgaans deze op dezelfde wijze te gebruiken als andere tandpasta’s: met een gewone borstel, dezelfde poetstechniek en dezelfde poetstijd.
Bij houtskooltandpasta’s met een fluoridegehalte van 1450 ppm staat verplicht een leeftijdsindicatie vermeld: niet geschikt voor kinderen jonger dan 6 jaar. Bij het reinigend effect lijken de bestanddelen en de consistentie van de tandpasta van ondergeschikt belang te zijn.
Een reviewartikel (Brooks e.a. 2017) naar houtskooltandpasta’s toonde aan dat in reclame-uitingen van 50 verschillende houtskooltandpasta’s in 88% van de gevallen woorden als ecovriendelijk, ecologisch, op basis van kruiden, organisch en puur werden gebruikt, waarbij in 54% van de gevallen minstens twee van deze termen. Begrippen die inspelen op de levensfilosofie van de consument. Slechts 8% van de houtskoolbevattende tandpasta’s bevatte fluoride en 50% van deze producten claimde een therapeutische werking. Het overgrote deel, 96% procent, claimde het witter maken van tanden. Andere claims bestonden uit de mogelijkheid van remineralisatie (Door remineralisatie kunnen de tanden en kiezen weer herstellen), het vergroten van de hardheid, en het sterker maken van gebitselementen (30%), lage abrasiviteit(28%), de mogelijkheid van detoxen (46%), antibacteriële en antiseptische eigenschappen (44%) en een antischimmeleffect (12%). Slecht 10% van de tandpasta’s had een vorm van goedkeuring van tandheelkundige professionals. De conclusie van het onderzoek was: onvoldoende bewijs voor de cosmetische voordelen en de veiligheid van deze producten. Houtskooltandpasta’s bleken niet en maken tanden ook niet witter; houtskooltandpasta heeft geen bleekeffect. Wel zou houtskooltandpasta kunnen bijdragen om na een professionele gebitsreiniging verkleuring op het tandoppervlak tegen te gaan.
Gebruik
Poetsen met houtskooltandpasta geeft een donkergrijze smurrie in de mond die zich ontwikkelt tot een grijze schuimende laag met een groenige tint (afbeelding 6en 7a). De houtskool bindt aan aanslag en verkleuringen op de tanden, en kan zich ophopen in/langs de gingiva-onregelmatigheden en pockets (afbeelding 7b). Als men per se een verkleuring weg wil poetsen, is het aannemelijk dat de poetstijd toeneemt. De tong kan zwart worden, met als gevolg ook extra poetsen en tongschrapen (afbeelding 8). Ook de haren van de tandenborstel verkleuren en krijgen een onaantrekkelijke grijze kleur. Die haren krijg je niet of slecht schoon. Een aantal fabrikanten hebben een tandenborstel met zwarte (houtskool) haren in hun assortiment (afbeelding 9). Productinformatie leert dat de zwarte tandenborstelharen doordrenkt zijn met koolstof, maar qua werkzaamheid niet verschillen van een andere kleur borstelharen. Vlekken op handdoeken en kleding zijn overigens ook slecht te verwijderen. Gebruik je houtskoolpoeder, dan is het advies de tandenborstel nat te maken en deze in de poeder te dopen. Meestal moet dit meerdere keren gedaan worden, zeker in het begin vanwege de onbekendheid met het product. In de praktijk wordt dit een vies gedoe waarbij poeder snel naast het potje komt, en er bij te veel water druppels in het potje vallen met klontering als gevolg. Poetsen met houtskool verwijdert niet alleen oppervlakte-aanslag maar kan ook zwarte verkleuringen geven langs de gingivaranden (tandvleesrand) , bij de randaansluiting van vullingen, of op oppervlaktedefecten van composietvullingen. Houtskoolpartikels hopen zich op, waardoor een witte lach verandert in een nachtmerrie.
Bijwerkingen
Gezien het hoge adsorptievermogen van actieve kool, is het mogelijk dat fluoride en andere actieve ionen in op houtskool gebaseerde tandpasta niet vrij beschikbaar zijn. Daardoor kunnen tandpasta’s op houtskool, ondanks het feit dat ze fluoride bevatten, weinig bijdragen aan de remineralisatie van glazuur, laat staan cariës en gebitsslijtage voorkomen.
Nog zorgwekkender is het als patiënten overstappen van het gebruik van een gewone fluoridehoudende tandpasta op een fluoridevrije houtskooltandpasta, waarmee het risico op cariës toeneemt. Claims van de fabrikant zouden uitsluitend op hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek gebaseerd moeten zijn om het risico op misleiding te beperken. De adsorptie-eigenschappen van houtskool als tegengif bij een acute overdosis of acute vergiftiging leidt tot de veronderstelling dat houtskool een rol kan spelen bij de bestrijding van halitose. Hoewel na het poetsen met houtskooltandpasta een fris gevoel optreedt, kan een aardse nasmaak van koolstof ontstaan. Smaakstoffen, essentiële oliën en andere toevoegingen kunnen een foetor ex ore ( is de aanduiding voor een slechte adem) maskeren, maar houtskool pakt de oorzaak van halitose niet aan.
Bij patiënten met parodontale problematiek kan bij gebruik van houtskooltandpasta een accumulatie van houtskoolpartikels in parodontale defecten en pockets optreden, waardoor de patiënt een grijszwarte verkleuring van het parodontium krijgt. Daarnaast moet men zich bewust zijn dat houtskooltandpasta geen enkele antibacteriële, antiseptische of antischimmel-eigenschappen heeft en dus niet bijdraagt aan het behandelen van parodontale problemen.
Abrasiviteit
Voor een mogelijke schurende werking van tandpasta’s en abrasieve slijtage wordt ook bij houtskooltandpasta’s gewaar-schuwd (afbeelding 10). De abrasiviteit van houtskooltandpasta’s verschilt, afhankelijk van de soort, de bereidingswijze en de grootte van de aanwezige houtskoolpartikels. De RDA (relative dentin abrasivity)-waarde is met name belangrijk als tandhalzen blootliggen. Sommige tandpasta’s hebben een relatief hoge RDA-waarde, andere lager. Hierbij wordt de volgende indeling is gemaakt: laag abrasief = RDA ?70; gematigd abrasief = RDA 71 t/m 99; abrasief = 101 t/m 150, en daarboven hoog abrasief. Globaal genomen vallen tandpasta’s gericht op aanslag- en tandsteenverwijdering in een hoger segment van abrasiviteit. Op de meeste tandpastaverpakkingen ontbreekt echter de RDA-waarde. Een zoektocht naar deze waarde bij de verschillende houtskooltandpasta’s levert slechts enkele resultaten op: Hema Charcoal RDA = 80-120, Curaprox ‘Black is White tandpasta’ RDA = 50, My Magic Mud charcoal toothpaste RDA = 136. Gezien het feit dat de American Dental Association (ADA) stelt dat bij het gebruik van de juiste poetstechniek met een tandenborstel en tandpasta RDA ? 250 beperkte slijtage aan dentine en vrijwel geen slijtage aan het glazuur veroorzaakt, is de claim van houtskoolbevattende tandpasta’s dat ze veilig voor het gebit zijn niet onjuist. Maar niet alleen de RDA-waarde speelt een rol bij de mate van slijtage, dat geldt ook voor de invloed van het speeksel, de aanwezigheid van de pellicle, voorts de wijze van poetsen (frequentie, kracht en ook de lengte van de poetsbeweging) en het type tandenborstel (bijvoorbeeld: dikte van de haartjes). Tijdens een RDA-test slijt het polijstmiddel ook. Daardoor kunnen de RDA-waarden dezelfde zijn terwijl de ene tandpasta geleidelijk een klein beetje afslijt en de andere tandpasta aanvankelijk veel afslijt en daarna minder. Die laatste tandpasta zal tijdens korte poetsbeurten meer slijtage geven dan de eerste. Als een gebruiker voor het whitening effect van houtskooltandpasta gaat voor ‘goedkoop en snel witte tanden’, bestaat de kans dat de poetser harder, met een hardere tandenborstel en vaker in een bepaald tijdsbestek poetst, met als resultaat toch abrasieve slijtage en daarnaast de mogelijk verhoogde sensibiliteit van elementen.
Marketing
De marketing van houtskooltandpasta’s richt zich voornamelijk op de voordelen van het product, waarbij de claim ‘voor witte(re) tanden’ de meest voorkomende is. Koolstofproducten kunnen inderdaad extrinsieke verkleuringen van het tandoppervlak verwijderen, wat bijvoorbeeld bij rokers goed zichtbaar is. Ze veranderen echter niets aan de intrinsieke kleur van de elementen, dit in tegenstelling tot bleekproducten die zowel het dentine als het glazuur bleken. Daarnaast heeft bleken meestal een langdurig effect en is het effect afhankelijk van de dieptewerking van het bleekmiddel. Het afwisselend gebruik van termen whitening houtskool, bleekeffect, witmaker, natuurlijke tandenbleker, vlekverwijdering, is verwarrend en misleidend voor de consument. Het whitening effect bij houtskooltandpasta’s bestaat namelijk enkel uit het verwijderen van oppervlakkige verkleuringen: de tanden zien dan wel schoner = witter, maar veranderen niet van kleur.
Zoals bij veel claims van houtskoolproducten is er een gebrek aan wetenschappelijk bewijs. Zoals gezegd legt de fabrikant de nadruk op voordelen die de consument aanspreken, hoewel die niet bewezen zijn. De benadering ‘wetenschappelijk geclaimd totdat het tegendeel bewezen is’ heeft daarbij de voorkeur boven onderbouwde evidence based-promotie.
Dit soort marketing is betreurenswaardig, maar niet uniek bij houtskooltandpasta en -poeder. De consument moet zelf maar oppassen. De ethische benadering is op z’n minst twijfelachtig. Onjuiste, bedrieglijke en selectieve informatie is misleidend en in tegenspraak met de belangen en de veiligheid van de consument.
Na het lezen van de informatie over de 10 beste charcoal tandpasta’s van 2020 is er maar één conclusie: verleiding en misleiding van de consument. De verantwoordelijken van de informatie gaan vrijuit.
Mondwater
Naast houtskooltandpasta bestaat ook mondwater met houtskool. Bij een rondgang langs de winkels van verschillende drogisterijketens zijn slechts enkele producten te vinden. Het aanbod op websites is groter. Wat verbaast is dat de vloeistof in de flacons transparant is. Je eerste gedachte gaat uit naar fles met zwarte vloeistof. De koolstofpartikels blijken op de bodem van de flacon te liggen (afbeelding 11). Een aantal merken blijken voor een frisse smaak zuren te bevatten. De gebruiksaanwijzing: goed schudden voor gebruik zodat het mondwater zwart wordt. Het resultaat: een weinig aantrekkelijke kleur, zoals modderwater. Ga voor ‘shake to activate perfect white’ en spoel 30 seconden. Ook hier zijn op de etiketten tal van therapeutische claims te vinden: ‘Beschermt effectief tegen tandplakvorming, tandsteen en vlekken’, ‘Ontwikkeld voor extra dagelijkse reiniging en het bleken van tanden’, ‘Zorgt voor een frisse adem, gaat cariës tegen en heeft een antibacteriële en antischimmelwerking’. Ook hier is de vraag in hoeverre deze claims wetenschappelijk onderbouwd zijn.
Een review-onderzoek naar klinische en laboratoriumgegevens van de werkzaamheid en de veiligheid van houtskoolbevattende mondspoelmiddelen, en 36 commercieel op de markt gebrachte mondspoelmiddelen (Brooks e.a. 2020) beoordeeld op actieve ingrediënten, leverde de volgende resultaten. Slechts in 8% van de houtskoolbevattende mondspoelmiddelen wordt een actief (antibacterieel) ingrediënt aangetroffen, zoals cetylpyridiniumchloride (CPC) of chloorhexidine. Daarnaast blijkt onvoldoende bewijs voor de cosmetische en therapeutische marketingclaims van de mondspoelmiddelen op houtskoolbasis, zoals antimicrobiële activiteit, en antihalitosewerking, bleken van tanden, bestrijding van parodontitis, cariësreductie, en remineralisatie van elementen. Bovendien is er geen informatie beschikbaar over de partikelgrootte of het schurend vermogen van houtskool.
De consument moet daarom terughoudend zijn met het gebruik van koolstofbevattende mondspoelmiddelen vanwege het gebrek aan bewijs van de cosmetische en therapeutische werking. Bovendien vergroten dergelijke producten het risico op beschadiging van het glazuur door het schurend vermogen van de houtskooldeeltjes, het risico op cariës door gebrek aan fluoride en de mogelijke inactivatie van fluoride door de aanwezige houtskool, aldus de auteurs. De combinatie van zuur en langdurig en veel spoelen geeft mogelijk risico op erosieve slijtage.
Conclusie
Hoewel de fabrikanten van mondverzorgingsproducten met actieve koolstof tal van cosmetische en therapeutische beloftes doen, is de conclusie dat daarvoor geen ondersteunend wetenschappelijk bewijs wordt geleverd. Consumenten worden verleid en misleid, waarbij nadelige effecten kunnen optreden. Voor de tandarts en zijn team is de taak weggelegd de patiënten informatie te verstrekken over veilige bleekmethoden en hen te waarschuwen voor de mogelijke gevaren van het (excessief) poetsen met houtskoolbevattende tandpasta’s en het gebruik van zulke mondwaters. Het aloude advies 2x-daags poetsen met fluoridetandpasta blijft betrouwbaar, bewezen en effectief in de preventie van cariës!
* Bron: Greenwall L e.a. Charcoal-containing dentifrices, Br Dent J. 2019 May; 226(9): 697-700.
Dit artikel is verschenen in TandartsPraktijk nr. 5, 2020. En met toestemming integraal over genomen.