Slikken, spugen of spoelen: wat te doen met fluoridetandpasta?
Fluoridetandpasta’s zijn sinds begin jaren ‘70 van de 20e eeuw in Nederland op de markt. Sindsdien is er een daling te zien in het aantal gaatjes bij kinderen (1). Toch is er de laatste jaren een trend ingezet, waarbij getwijfeld wordt aan de effectiviteit dan wel de schadelijkheid van fluoride. In dit artikel worden de voor- en nadelen van fluoride beschreven. Ook komt aan bod hoe er het beste met fluoridetandpasta kan worden omgegaan. Een belangrijk handvat hierbij is het Advies Cariëspreventie van het Ivoren Kruis (2).
Wat is fluoride?
Fluoride is een medicament dat wordt toegevoegd aan tandpasta’s. Fluoride wordt vaak in een chemische verbinding toegepast. In Europa komt fluoride in tandpasta in de volgende vormen voor:
- Natriumfluoride (NaF)
- Natriummonofluorofosfaat (MFP)
- Tinfluoride (SnF2), gebruikt door o.a. Oral B
- Aminefluoride (AmF), gebruikt door o.a. Elmex
Deze verbindingen kunnen op zichzelf of in combinaties met elkaar voorkomen (bifluoriden). Een voorbeeld hiervan is Meridol tandpasta, waarbij aminefluoride en tinfluoride worden gecombineerd (3).
Een in 2003 verschenen samenvatting van de wetenschappelijke literatuur concludeert dat er geen verschil is in de rol van de genoemde fluoridevormen bij de cariëspreventie (4).
Werking van fluoride
Het belangrijkste bestanddeel van de buitenste laag van onze tanden (het tandglazuur) is hydroxyapatiet. Hydroxyapatiet wordt gevormd door calcium, hydroxyl- en fosfaationen. Het lost op in een zure omgeving, wat kan worden veroorzaakt door a. consumptie van zuur voedsel of b. suikers. In het geval van suikers, eten de bacteriën op onze tanden deze suikers op en produceren op hun beurt zuur (2, 3).
- De aanwezigheid van fluoride in de mond zorgt er o.a. voor dat:
- Het glazuur pas bij een lagere pH oplost dan zonder fluoride. Het glazuur blijft dus langer intact.
- De calcium- en fosfaationen sneller worden ingebouwd in het glazuur, met dus een sneller herstel van het glazuur als gevolg (2, 3).
Bijwerkingen fluoride
- Toxiciteit
- Acute toxiciteit
Bij een éénmalige overmatige inname van fluoride spreekt men van acute toxiciteit. Dit heeft gevaarlijke gevolgen. Een te hoge fluoride concentratie verlaagt namelijk het vrije calciumgehalte en verhoogt het kaliumgehalte in het bloed, waardoor de ademhaling verstoord kan raken, stuiptrekkingen kunnen ontstaan en in het ergste geval een hartstilstand kan optreden.
De ernst van de gevolgen en daarmee ook het type behandeling, is afhankelijk van diverse factoren, o.a.:
- Het lichaamsgewicht
- De maagvulling
De verstreken tijd na inname van de overdosis. Bij een lege maag kan fluoride binnen 30 minuten uit de maag terug opgenomen zijn in het bloed.
Bij een dosering van meer dan 3,75 mg fluoride per kilogram lichaamsgewicht is er sprake van een overdosering. De geschatte letale dosis is 5 mg fluoride per kilogram lichaamsgewicht. Dit duidt erop dat bij kinderen de acute toxische grens sneller bereikt zou kunnen worden (2).
De concentratie fluoride in tandpasta wordt aangeduid met ppm (parts per million):
1 ppm = 1 mg fluoride / kilogram tandpasta.
Een voorbeeld: een tube tandpasta van 100 gram en 1500 ppm, bevat 150 mg fluoride. Als een kind van 20 kilogram deze tube helemaal opeet, krijgt het kind 7,5 mg fluoride per kilogram lichaamsgewicht binnen en is er sprake van een overdosering, oftewel een acute intoxicatie.
Chronische toxiciteit
Men spreekt van chronische toxiciteit op het moment dat de overdosering van fluoride gedurende een lang termijn aanhoudt en boven de 4 ppm uitkomt. Stel dat een kind elke dag fluoride zou slikken, bijvoorbeeld in een land waar er veel gefluorideerd water is, dan kan het bot bij een fluorideconcentratie van 4 – 8 ppm te snel gaan groeien, waardoor je kinderen kunt krijgen met O-benen. Bij meer dan 8 ppm wordt de vergroeiing in de gewrichten zo erg dat kinderen lichamelijk gehandicapt kunnen raken.
In Nederland wordt er geen fluoride toegevoegd aan het drinkwater.
Fluorose
Door een overmatige dosering van fluoride kan bij de ontwikkeling van het tandglazuur van de blijvende tanden, fluorose ontstaan. Het teveel aan fluoride verstoort de vorming van hydroxyapatiet waardoor het glazuur poreuzer wordt en de kristallen kleiner (6). Hierdoor ontstaat er meer ruimte tussen de kristallen. Dit komt tot uiting als een witte kleur, omdat er meer licht wordt verspreid op de overgang van de kristallen. Fluorose uit zich dus in eerste instantie als witte vlekken op de tanden, die naar verloop van tijd bruin kunnen worden. De vlekken kunnen variëren in vorm, locatie en grootte. Het verschijnsel is vooral storend in de leeftijdsperiode van 0.5 tot 4.5 jaar, daar in deze periode de ontwikkeling van het tandglazuur plaatsvindt van de voortanden en de kleine kiezen (1).
Slikken, spugen of spoelen?
Gebaseerd op de hiervoor beschreven risico’s van hoge doseringen aan fluoride, is het advies om de tandpasta na het poetsen niet door te slikken. Mocht dit af en toe en/of in kleine hoeveelheden gebeuren, is dit niet schadelijk. Kinderen moeten grote hoeveelheden fluoride tandpasta doorslikken (lees: 1 tube tandpasta) wil het een toxisch effect teweeg brengen; bij volwassenen is de benodigde hoeveelheid hiervoor nog groter.
Uit onderzoeken komt onvoldoende bewijs naar voren om een voorkeur aan te wijzen tussen alleen het uitspugen van de tandpasta en het daarbij ook naspoelen van de mond. (3, 7). Voordeel van alleen uitspugen kan zijn dat er een kleine hoeveelheid fluoride achterblijft in de mond. Bekend is dat fluoride het meest werkzaam is als het gedurende langere tijd in enige mate in de mond aanwezig is (9). Anderzijds kan de mogelijke kans op toxiciteit reden zijn tot het spoelen van de mond na het tandenpoetsen. Hierbij speelt de concentratie fluoride in de gebruikte tandpasta ook een rol. Bij een jongere leeftijd is het aanbevolen een tandpasta met een lagere fluorideconcentratie te gebruiken (zie Advies Cariëspreventie) (2, 8).
Poetsen zonder fluoride?
Er bestaan ook opties om de tanden te poetsen zonder fluoride. Meer informatie hierover is te lezen in Alles over tandpasta.
Een tandpasta of reinigingsmiddel zonder fluoride kan net zo effectief zijn in het verwijderen van plaque (bacteriën en voedselresten op de tanden) als een fluoridetandpasta. De inwerking van bacteriën op het tandoppervlak is de directe aanleiding voor het ontstaan van gaatjes. Echter, het additioneel preventieve effect van fluoride tegen het ontstaan van gaatjes is hier niet van toepassing. Een niet optimale poetstechniek of routine kan hierdoor sneller voor negatieve consequenties zorgen.
Advies Cariëspreventie
Het Ivoren Kruis, een organisatie die zich richt op preventieve mondzorg in Nederland, heeft een advies opgesteld ten behoeve van de cariëspreventie. Er worden drie pijlers aangewezen die het meest bepalend zijn voor het ontstaan van gaatjes: mondhygiëne, fluoride en voeding. Voor het onderdeel ‘fluoride’ geldt het volgende basisadvies (2):
- Kinderen 0 en 1 jaar 1x per dag peutertandpasta met 500 - 750 ppm fluoride
- Kinderen 2 t/m 4 jaar 2x per dag peutertandpasta met 500 - 750 ppm fluoride
- 5 jaar en ouder 2x per dag tandpasta met 1000 - 1500 ppm fluoride
Conclusie
De toevoeging van fluoride in tandpasta is de meest effectieve maatregel geweest in de geschiedenis van de cariëspreventie. In hoge doseringen is fluoride schadelijk voor de gezondheid. Gelukkig blijf je tijdens het tandenpoetsen hier verre van, mits de fluoride niet standaard wordt doorgeslikt en er een fluoridetandpasta met de juiste concentratie wordt gebruikt (afhankelijk van de leeftijd). Gebruik van tandpasta zonder fluoride kan ook, maar dan poets je alleen de plaque weg en telt de extra werking van fluoride niet meer mee.
Dit is een bijdrage van Mina Hayawi en Lela Bidar, studenten Master tandheelkunde ACTA voor tandarts.nl.
December 2020
V21-2-1
Bronnen:
Kalsbeek H. Serie: Cariëspreventie in historisch perspectief. Fluoride. Ned Tijdschr Tandheelkd. 2018;125:257-261.
Ivoren Kruis. Advies Cariëspreventie. 2011.
Loveren C van. Preventieve tandheelkunde 1. Fluoridetandpasta’s, de hoeksteen van de cariëspreventie. Ned Tijdschr Tandheelkd. 2016;123:601-608.
Marinho VC, Higgins JP, Sheiham A, Logan S. Fluoride toothpastes for preventing dental caries in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev. 2003.
Baat, C de. Medicaments and oral healthcare 5. Adverse effects of medications and over-the-counter drugs on teeth. Ned Tijdschr Tandheelkd. 2017;123(10), 485–491.
Browne D, Whelton H, O’Mullane D. Fluoride metabolism and fluorosis. J Dent. 2005;33:177-186.
Loveren C van, Palenstein Helderman WH van. Regelmatig en zorgvuldig poetsen met fluoridetandpasta is de basis van preventie. Ned Tijdschr Tandheelkd. 2010;117:161-165.
Bentley EM, Ellwood RP, Davies RM. Fluoride ingestion from toothpaste by young children. Br Dent J. 1999;186(9):460-2.
Sjögren K, Birkhed D, Rangmar B. Eect of a modified toothpaste technique on approximal caries in preschool children. Caries Res. 1995;29:435-441.
