De Olympische Spelen zijn een mooie aanleiding om met een serie van 4 blogs de relatie tussen prestaties en mondgezondheid extra onder de aandacht te brengen. Tijdens de Olympische spelen vertellen Yvonne Kort (Integraal mondhygiënist en lifestyle expert), Jolanda Gortzak (gespecialiseerd sport-mondhygiënist), Michiel Lieshout (Duurzame tandarts met sport en mondzorg in het vizier) en Roel de Maat (Tandarts o.a. gespecialiseerd in sport tandheelkunde) hier meer over. Ook interessant voor de amateursporter!
Michiel Lieshout:
Deze zomer zijn er veel grote sportevenementen waarbij topsporters zich tot het uiterste inzetten om een goede prestatie te leveren. Een goede prestatie is alleen mogelijk met een optimale gezondheid. Hierbij krijgt ook de mondgezondheid steeds meer aandacht. Bij wedstrijdzwemmers spelen zowel factoren van binnenuit als factoren van buitenaf een rol bij de mondgezondheid. Dit artikel belicht enkele tandheelkundige problemen die kunnen ontstaan bij het actief beoefenen van deze sport.
In het kort:
De relatie tussen (top)sport en mondgezondheid krijgt steeds meer aandacht. De grote geestelijke en lichamelijke belasting bij topsport heeft vooral een grote invloed op de speekselproductie (droge mond). Er treedt ook een verandering op van de samenstelling van het speeksel. De afname van de hoeveelheid speeksel specifieke immunoglobulines (antistoffen of antilichamen) zorgt voor een verminderde weerstand tegen ziekteverwekkers, zoals virussen en bacteriën. Een bovenste luchtweginfectie is dan ook een veel gehoorde klacht bij topsporters. Door de afname van de hoeveelheid speeksel kan de buffercapaciteit (bescherming gebit door speeksel) sterk afnemen. Daardoor neemt de bescherming tegen zuren en de remineralisatie (natuurlijk herstel) van hard tandweefsel af. Met name bij wedstrijdzwemmers kan de verminderde speekselsecretie in combinatie met een te lage pH van het zwembadwater klachten geven. Er kan forse erosie van het glazuur en dentine (tandbeen) optreden. Ook is het geler en ruwer worden van tanden een veel gehoorde klacht.
Uitleg:
(Top)sport en mondgezondheid
Een intensieve en langdurige lichamelijke inspanning heeft gevolgen voor meerdere functies van het lichaam. Zo wordt ook de hoeveelheid en kwaliteit van het speeksel beïnvloed. Mondademhaling, uitdroging en mogelijke verandering van de speekselklierfunctie kan zorgen voor een afname van de speekselproductie en -uitscheiding.
Minder speeksel na intensief sporten
Er werd bij een onderzoek een duidelijke afname van de speekselproductie gezien direct na een 2-uur durende zwemsessie van een groep wedstrijdzwemmers. Ook de samenstelling van het speeksel bleek duidelijk te verschillen ten opzichte van voor de zwemsessie. Het calcium en fluoridegehalte nam toe en het fosfaatgehalte nam fors af. Deze veranderingen zorgen voor een afname van de buffercapaciteit van het speeksel (bescherming gebit door speeksel).
Daarnaast kan intensiteit, lange duur en hoeveelheid trainingen een verlaging van de orale (mond) weerstand geven doordat de concentratie van immunoglobulines (IgA, IgM) in het speeksel daalt, de antistoffen zijn nodig voor een goede weerstand. Vooral de IgA concentratie kan direct na de inspanning afnemen. Na 24 uur herstelt de IgA hoeveelheid zich weer. Langdurig op hoog niveau trainen kan leiden tot een chronische daling van immunoglobulines in het speeksel, en daarmee de weerstand.
Gevolgen minder speeksel en veranderde samenstelling speeksel
Een afname van voornamelijk IgA laat een toename aan infecties van de bovenste luchtwegen zien. Veel gehoorde klachten kunnen zijn; keelpijn, een loopneus, milde vermoeidheid en hoofdpijn. IgA zorgt er voornamelijk voor dat virussen en bacteriën zich niet kunnen nestelen op de slijmvliezen in de mond en dat de micro-organismen gemakkelijk afgevoerd kunnen worden naar de maag voordat ze ziekte hebben kunnen veroorzaken. Na een intensieve inspanning is een toename van de bacteriën in het speeksel te zien.
Tandvleesontsteking door lagere weerstand in de mond
De afname van de weerstand in de mond zou ook op tand niveau invloed hebben met een verhoogde kans op gingivitis (bloedend tandvlees/lichte tandvleesontsteking) en pericoronitis (tandvleesontsteking rond gedeeltelijk doorgebroken tanden, zoals vaak bij verstandskiezen) tot gevolg.
Mindere sportprestaties door verhoogde ontstekingsgraad
Het is niet ondenkbaar dat deze verhoogde ontstekingsgraad van het lichaam invloed heeft op de sportprestatie van een sporter die op het hoogste niveau wil presteren.
Tandslijtage (Erosie)
Blootstelling van tandglazuur of dentine (tandbeen) aan zure producten of vloeistoffen zorgt voor een uiteenvallen van hydroxiapatiet (dat is een calcium van je tandglazuur (97%) en van de dentine (70%), nodig voor een sterk gebit) en een beperking van het natuurlijke herstel na een zuuraanval (remineralisatie). Een zuurgraad van onder de 6,0 pH zorgt al voor het oplossen van dentine. Glazuur van het gebit lost op bij een zuurgraad onder de 5,5 pH.
Factoren erosie van binnenuit en buitenaf
Intrinsieke factoren zijn factoren van binnenuit. Bekende oorzaken zijn: veelvuldig overgeven vanwege een eetstoornis (Boulimia, Anorexia) of Gastroesophageale Reflux (het oprispen/terugkomen van de maaginhoud mét maagzuur in de slokdarm en mond).
Extrinsieke factoren zijn factoren van buitenaf zoals het drinken van vruchtensappen en/of sportdranken, het volgen van een zuur dieet etc. Denk aan zuivel, eieren, vlees, bewerkte granen, geraffineerde suikers, melkchocolade en noten. Ook kunnen bepaalde beroepen in de farmaceutische industrie of werken als wijnproever erosie veroorzaken.
Beginnende erosie nog zonder klachten, kan snel over het hoofd gezien worden. Als de erosie toeneemt kunnen patiënten klachten hebben van scherpe randjes en gevoeligheid voor koude en zure producten.
Zwembadwater
Professionele zwemmers, zoals wedstrijdzwemmers, waterpolo spelers en duikers, brengen vele uren door in een zwembad. Voor desinfectie van dit water wordt meestal gebruik gemaakt worden van chloorgas of natriumhypochloriet wat irritatie van de huid kan geven.
De meeste grote zwembaden maken gebruik van desinfectie met vloeibaar chloorgas. Dit wordt verdampt en aan het water toegevoegd. Bij zwemmers geeft dit mogelijk irritatie van slijmvliezen, ogen en huid.
In Nederland is de controle van zwembaden geregeld onder de Wet hygiëne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (WHVBZ). Hierbij moet er elke dag gecontroleerd worden of het zwembadwater binnen de wettelijk bepaalde normen is. Gemiddeld is dit een pH van 7,2 en is het Nederlandse zwembadwater dus niet zuur.
“Zwemmers erosie”
In 1982 werd voor het eerst melding gemaakt van erosie (slijtage) van tandglazuur door zwembadwater met een te lage pH. Sindsdien zijn er meerdere studies verschenen waarin het ontstaan en/ of de aanwezigheid van erosie bij zwemmers is vastgesteld. In de meeste gevallen werden de zwembaden met chloorgas gedesinfecteerd.
De mate van slijtage is niet alleen afhankelijk van de pH maar ook van de hoe vaak en hoe lang het contact met zwembadwater is geweest. Ter illustratie: een jonge wedstrijdzwemmer die op trainingskamp op de Canarische eilanden in 27 dagen, met 4 uur zwemtraining per dag, een behoorlijke verandering van kleur en vorm van zijn tanden bemerkte. Er bleek erosie met een forse afname van het glazuur van alle vlakken in zijn gebit.
Nederlandse zwembaden en sportdrankjes
Door de goede controles van het Nederlandse zwembadwater kan geconcludeerd worden dat de kans op erosie klein is. De ontstane erosie bij veelvuldig trainende (prof en amateur)zwemmers kan ook in verband worden gebracht met het gebruik van sportdranken. Deze kunnen een verergerend effect op erosie geven, zeker in combinatie met een verminderde speekselvloed tijdens en direct na de training.
Buitenlandse zwembaden
Professionele zwemmers trainen vaak ook in het buitenland. Als voorbereiding op de Olympische spelen in Rio de Janeiro is het Nederlands zwemteam, bijvoorbeeld naar Sardinië geweest. De wedstrijdbaden in het buitenland voldoen aan de FINA eisen (internationale zwembond). Hierbij gelden de wettelijke bepalingen van het land. Helaas is mogelijk de wetgeving en controle niet in elk land zo goed geregeld als in Nederland.
Verkleuringen
Duur, hoe vaak en manier van zwemmen in (te) basisch zwembadwater (dus een te hoge pH) kan ook invloed hebben op tandsteenvorming en de tandkleur. In een studie, waarbij het zwembadwater een pH van boven de 7 had, werd een gelige, bruine verkleuring van het gebit bij 60,2 % van de zwemmers gezien. Een trainingstijd van meer dan 6 uur bleek het risico met 3,5 keer te vergroten. Het vermoeden is dat als dit ook nog eens gecombineerd wordt met kleurstoffen in voeding, zoals koffie en rode wijn, er nog meer verkleuring kan optreden.
Door een professionele reiniging door de mondhygiënist verdwenen deze verkleuringen overigens snel. Een goede mondhygiëne kan de kans op verkleuringen verder verlagen.
Preventie en behandeling
Topsporters hebben een grotere kans op een verslechterde mondgezondheid. In dit artikel is niet ingegaan op de mogelijkheid van een verhoogde kans op cariës. Een combinatie van verminderde speekselvloed en suikerrijke sportvoeding zijn van grote invloed op de kans op cariës. Door de lifestyle en fysieke factoren hebben topsporters naast een regelmatige algemene medische keuring ook gerichte tandheelkundig aandacht nodig. De tandarts moet bij de periodieke controles weten van de (intensieve) sportbeoefening en welke voeding genuttigd wordt. Het is belangrijk om tijdig in te grijpen bij beginnende erosie en de juiste informatie te krijgen. Daarnaast kan aanvullend fluoride advies, aandacht voor minder zuur en meer calcium- en fosfaatrijk voedsel en aandacht voor het verhogen van de speekselproductie en -uitscheiding, onderdeel uitmaken van het preventief zorgplan.
Nog even de samenvatting
De relatie tussen (top)sport en mondgezondheid krijgt steeds meer aandacht. De grote geestelijke en lichamelijke belasting bij topsport heeft vooral een grote invloed op de speekselsecretie (droge mond). Er treedt een verandering op van de samenstelling van het speeksel. De afname van de hoeveelheid speeksel specifieke immunoglobulines zorgt voor een verminderde weerstand tegen ziekteverwekkers, zoals virussen en bacteriën. Een bovenste luchtweginfectie is dan ook een veel gehoorde klacht bij topsporters. Door de afname van de hoeveelheid speeksel kan de buffercapaciteit (bescherming gebit door speeksel) sterk afnemen. Daardoor neemt de bescherming tegen zuren en de remineralisatie (natuurlijk herstel) van hard tandweefsel af. Met name bij wedstrijdzwemmers kan de verminderde speekselsecretie in combinatie met een te lage pH van het zwembadwater klachten geven. Er kan forse erosie van het glazuur en dentine (tandbeen) optreden. Ook is het geler en ruwer worden van tanden een veel gehoorde klacht.
Advies
Het krijgen van specifieke informatie, intensievere gebitscontroles en snel en adequaat ingrijpen door de tandarts kunnen schadelijke effecten bij professionele zwemmers voorkomen.
Wil je het oorspronkelijke artikel met wetenschappelijke onderbouwing lezen? Klik dan hier.
Foto's Parijs: Michiel Lieshout
